Τετάρτη 5 Αυγούστου 2015

Παιδεία χρειάζεται! Δηλαδή;;;

1. Εισαγωγή














Παιδεία χρειάζεται! Μια φράση που επαναλαμβάνεται διαρκώς, ως λύση για όλα τα ερωτήματα και προβλήματα. Γιατί η Ελλάδα είναι πτωχευμένη; Παιδεία χρειάζεται! Γιατί οι νέοι πέφτουν στα ναρκωτικά; Παιδεία χρειάζεται! Γιατί η τέχνη έχει γίνει εμπόρευμα; Παιδεία χρειάζεται! Η απάντηση είναι πάντα ίδια και μονότονη, από μορφωμένους και αμόρφωτους (!) από πλούσιους και φτωχούς, από εργαζόμενους και ανέργους, από γυναίκες και άνδρες, από νέους και γέρους, από άθεους και θρησκευόμενους. Όλοι συμφωνούν πώς πάντα το πρωταρχικό ζήτημα είναι η παιδεία και κυρίως η έλλειψη παιδείας. Έτσι όμως μοιάζει η παιδεία να είναι κάτι άπιαστο, κάτι σχεδόν μυστικιστικό, ένα χαμένο μυστικό, ένας θησαυρός που όλοι αναζητούν και κανείς δεν βρίσκει, ένα διάνυσμα με πολλές πολλές συνιστώσες που όμως δεν δίνει καμία συνισταμένη ή δίνει μια συνισταμένη φανταστική, αφανέρωτη. Έχει άραγε κάποια σχέση η παιδεία ενός μαέστρου ή ενός μηχανικού; ενός ιατρού ή ενός σκηνοθέτη; Παιδεία μπορεί να έχει ο κάθε ένας από αυτούς, μπορεί όμως και όχι, ή μπορεί τελικά να έχει ένας απλός άνθρωπος χωρίς πτυχία και περγαμηνές. Ποιά παιδεία τελικά εννοούμε;
Υπάρχει η εσφαλμένη εντύπωση ότι άλλοι λαοί έχουν παιδεία, και εμείς οι Έλληνες είμαστε οι μόνοι ανάξιοι, οι μόνοι χωρίς παιδεία, όταν αλλού γίνονται θαύματα! Δημιουργείται έτσι ένα μαζικό σύμπλεγμα κατωτερότητας, με διαστάσεις επιδημίας σε όλη τη χώρα, χωρίς δικαιολογία, χωρίς επιχείρημα, έτσι απλά! Έτσι! Γιατί; Γιατί δεν υπάρχει παιδεία!
Μια στιγμή όμως! Αφήνοντας τα συμπλέγματα κατωτερότητας στην άκρη ή έστω κάνοντας μια προσπάθεια να τα ξεπεράσουμε, αρκεί μια βόλτα στις χώρες που υποτίθεται ότι έχουν παιδεία, στις χώρες της Δύσης (στην οποία όσο και αν το ήθελε ο Καραμανλής, ευτυχώς δεν ανήκουμε) και του Βορρά. Έχουν παιδεία; Βεβαίως θα σπεύσουν διάφοροι να απαντήσουν. Μα τότε γιατί τα ίδια ή παρόμοια προβλήματα που ταλανίζουν κι εμάς, υπάρχουν κι εκεί, υπάρχουν κι αλλού, υπάρχουν παντού σε όλη τη γη; Υπάρχει άραγε κάπου ο επίγειος παράδεισος; ΟΧΙ! Είτε λοιπόν η παιδεία δεν φτάνει από μόνη της να λύσει τα προβλήματα, είτε οι χώρες αυτές δεν υπερτερούν σε παιδεία έναντι ημών, είτε και τα δύο.
Η παιδεία ως απάντηση, ως εύκολος αφορισμός απέναντι σε κάθε ζήτημα, είναι μια μεγάλη παγίδα. Εύκολα οδηγεί μορφωμένους, σπουδασμένους ανθρώπους σε μια εκλεκτική αντίληψη, ότι αυτοί μόνο κατέχουν την παιδεία, ανήκουν σε μια ελίτ πεπαιδευμένων, έχουν τη Γνώση, ενώ όλος ο υπόλοιπος κόσμος δεν έχει γνώση, δεν έχει παιδεία ,και αυτό είναι η αιτία δυστυχίας και προβλημάτων. Εύκολα λοιπόν αυτοί που κατέχουν την παιδεία (ή τουλάχιστον έτσι νομίζουν) θεωρούν τους εαυτούς τους ανώτερους, και επί το λαϊκότερον “την ψωνίζουν”! Πέρα όμως από το ότι γίνονται ψώνια και υπερόπτες, δήθεν ανώτεροι άνθρωποι, δεν συμβάλλουν στην καλυτέρευση των πραγμάτων και του κόσμου, δεν συμμετέχουν στο καθημερινό γίγνεσθαι, είναι πολύ ψηλά για να ασχοληθούν με αυτά. Ρίχνουν το φταίξιμο στους άλλους, “οι άλλοι φταίνε που δεν έχουν παιδεία”. Η δική τους παιδεία τελικά σε τι είναι χρήσιμη, πέρα από φιγούρα και πιθανώς ένα καλό εισόδημα; Σε τι ωφελείται η ανθρωπότητα από αυτούς τους ανθρώπους των γραμμάτων που κρατούν την παιδεία για τους ίδιους; Σε τίποτα!
Για να μην παρεξηγηθούμε: ΑΣΦΑΛΩΣ ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ, όμως η παιδεία δεν ορίζεται μονοσήμαντα. Το να λες ότι χρειάζεται παιδεία δεν απαντά σε κανένα ζήτημα. Το θέμα είναι να ορίσουμε τι είναι παιδεία, τι δεν είναι, τι διεύθυνση και κατεύθυνση έχει, διότι η παιδεία είναι ένα δυναμικό μέγεθος, μεταβλητό, ανάλογα με τις ανάγκες της εποχής και ενός τόπου, διατηρώντας ωστόσο κάποιες σταθερές, κάποιες αξίες. Είναι ένα διάνυσμα με μέτρο, φορά και διεύθυνση, γι' αυτό όταν λέμε παιδεία, πρέπει να προσδιορίζουμε τι είδους παιδεία εννοούμε.

2. Παιδεία ΔΕΝ είναι μόνο...
  • Παιδεία ΔΕΝ είναι η εκπαίδευση
  • Παιδεία ΔΕΝ είναι η έρευνα
  • Παιδεία ΔΕΝ είναι τα rankings (βαθμολογία) των πανεπιστημίων
  • Παιδεία ΔΕΝ είναι τα citations (βιβλιογραφικές αναφορές)
  • Παιδεία ΔΕΝ είναι οι δημοσιεύσεις (publications)
  • Παιδεία ΔΕΝ είναι η διασημότητα (publicity)
Υπάρχει μεγάλη σύγχυση ανάμεσα στην έννοια παιδεία και εκπαίδευση. Η εκπαίδευση είναι οι διδαχές του σχολείου, είναι η υποχρεωτική εκείνη διαδικασία μόρφωσης μέσα από δημοτικό και γυμνάσιο, αλλά και η μη υποχρεωτική μέσα από λύκειο και τις τριτοβάθμιες σχολές. Με απλά λόγια είναι το μάζεμα χαρτιών, πτυχίων, βεβαιώσεων, πιστοποιήσεων. Όλα αυτά τα χαρτιά πιστοποιούν ότι κάποιος κατέχει κάτι. Τυπικά. Η ουσιαστική κατοχή γνώσης δεν πιστοποιείται με χαρτιά, αλλά στην πράξη. Είναι λοιπόν το μάζεμα χαρτιών παιδεία; Από μόνο του σίγουρα όχι. Μια σχολή μπορεί να τελειώσει οποιοσδήποτε άνθρωπος, πεπαιδευμένος ή όχι, μέσο μυαλό ή ευφυής. Η διαδικασία της εκπαίδευσης μπορεί να δώσει γνώσεις, μπορεί να δώσει παιδεία, από μόνη της όμως η εκπαίδευση δεν είναι παιδεία.
Για την έρευνα ισχύει το ίδιο. Η έρευνα είναι η πορεία για την απόκτηση εξειδικευμένης γνώσης, είναι αναζήτηση. Κατά την έρευνα αποκτά κάποιος παιδεία, εξειδικευμένη, στοχευμένη. Η έρευνα είναι σαφώς πολύ χρήσιμη και κρίσιμη. Είναι καλό ένας λαός να έχει ερευνητές και να προάγεται και να υποστηρίζεται η έρευνα σε μια χώρα. Όμως και η έρευνα, όπως και η εκπαίδευση είναι υποσύνολα της παιδείας. Η παιδεία είναι κάτι πιο γενικό.
Τα υπόλοιπα που εντυπωσιάζουν κυρίως νέους σπουδαστές, ερευνητές και ακαδημαϊκό προσωπικό, τα rankings, citations, publications, και η δημοσιότητα από έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο είναι ένας τρόπος για να γίνει μετρήσιμη η “παραγωγή επιστήμης και έρευνας”. Ούτε κι αυτό από μόνο του όμως συνιστά παιδεία. Ένας χρήσιμος διάλογος έχει ανοίξει τελευταία από σοβαρούς επιστήμονες γύρω από την δικτατορία των αριθμών ΚΑΙ στον επιστημονικό χώρο, όπου η έρευνα και η επιστήμη έχει καταντήσει ένα είδος χρηματιστηρίου. Τα rankings των πανεπιστημίων και ο αριθμός δημοσιεύσεων είναι ανάλογα με την κατάταξη και την απόδοση μετοχών και ομολόγων στις χρηματαγορές. Εξάλλου τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα είναι χώροι όπου διακινείται χρήμα. Πώς λοιπόν θα μπορούσαν να μείνουν απ' έξω από τον καπιταλιστικό χορό εμπορευματοποίησης των πάντων; Μεγάλη συζήτηση, η οποία δεν είναι του παρόντος. Το σίγουρο είναι ότι όλες αυτές οι βαθμολογίες, τα σκορ και τα ρεκόρ, σε καμία περίπτωση δεν συνιστούν παιδεία.
Με λίγα λόγια, η εκπαίδευση, η μόρφωση, η έρευνα είναι υποσύνολα της παιδείας, διαμορφώνουν την παιδεία ενός ανθρώπου, είναι πολύ σημαντικά για το άτομο και την κοινωνία, παραμένουν όμως παράμετροι, συνιστώσες της παιδείας. Η παιδεία είναι κάτι ευρύτερο και δεν είναι μετρήσιμη.
Είναι άραγε παιδεία η λεγόμενη “κοινωνική μόρφωση”; Αυτό που εννοείται ως κοινωνική μόρφωση είναι ουσιαστικά κάποιοι κανόνες συμπεριφοράς, αλλά και η πείρα της ζωής. Είναι λοιπόν οι εμπειρίες της ζωής παιδεία; Βεβαίως! Το ίδιο ισχύει και για την συμπεριφορά. Και αυτά όμως δεν είναι ορισμοί της παιδείας, αλλά υποκατηγορίες αυτής. Το να είναι κάποιος “παιδί της πιάτσας” σημαίνει ότι έχει γνώσεις και εμπειρίες που δεν έχει κάποιος με δέκα πτυχία και ξένες γλώσσες. Η γνώση όμως της πιάτσας από μόνη της δεν αρκεί. Είναι ένας οδηγός επιβίωσης μέσα στην ζούγκλα της κοινωνίας, μένει όμως μόνο εκεί, δεν προχωρά παραπέρα, δεν οδηγεί στην εξέλιξη και στην καλυτέρευση. Το να γνωρίζει κάποιος συμπεριφορά, να ξέρει π.χ να κρατά το μαχαίρι και το πιρούνι, να βοηθά μια γιαγιά να περάσει απέναντι, να προσέχει τους κανόνες οδήγησης και να μην οδηγεί επικίνδυνα, να μην παρκάρει όπου να' ναι-όπως να'ναι, όλα αυτά είναι χρήσιμα, είναι στοιχεία κοινωνικής παιδείας. Αυτό (ή μάλλον μόνο αυτό) εννοούμε όμως όταν λέμε χρειάζεται παιδεία; Καλή είναι λοιπόν και η συμπεριφορά και η πείρα, αλλά χρειάζονται κι άλλα.

3. Σκέψεις -προτάσεις για το τι είδους παιδεία χρειάζεται τελικά
Ήδη έγινε αναφορά στην εκπαίδευση, στην έρευνα, στην “κοινωνική μόρφωση”. Πρόκειται για παραμέτρους που διαμορφώνουν παιδεία και αναφέρονται συνήθως, από μορφωμένους οι πρώτες, από απλούς ανθρώπους η άλλη. Η παιδεία προκύπτει από μια σύνθεση των παραπάνω, από μια σύνθεση βιβλίου και εμπειρίας. Θα προχωρήσουμε όμως λίγο περισσότερο και θα κάνουμε κάποιες επιπλέον σκέψεις και προτάσεις. Με μια κουβέντα, παιδεία είναι η παιδευτική, κοπιαστική εκείνη διαδικασία απόκτησης γνώσεων. 
Η παιδεία πρέπει να είναι σφαιρική. Χρειάζεται παιδεία γενική, σφαιρική, εγκύκλιος. Έχοντας μια σφαιρική γνώση, μπορεί κανείς να πάει σε εξειδικευμένη γνώση. Το αντίστροφο δεν γίνεται! Σήμερα επικρατεί η αντίστροφη τάση: η τάση προς απόλυτη εξειδίκευση, "ειδικός είδος ειδικού" (Μαγιακόφσκι), ο μονοδιάστατος άνθρωπος (Μαρκούζε). Έτσι δημιουργούνται άνθρωποι με γνώση και όχι άνθρωποι με γνώσεις. Το αποτέλεσμα είναι η παιδεία να αποσκοπεί μόνο σε μια, κάποια επαγγελματική κατάρτιση, καθόλου σίγουρη επί της ουσίας σε καιρούς κρίσης όπως τώρα. Η άκρατη εξειδίκευση δημιουργεί Fachleute, experts, μορφωμένους μαζάνθρωπους, καύσιμη ύλη, αναλώσιμα υλικά, που στερούνται φαντασίας, δημιουργικότητας, αμφισβήτησης. Τέτοια παιδεία να λείπει! Απαιτείται πλήρης αντιστροφή αυτής της στρεβλής τάσης, η οποία αν δεν ξεκινήσει από το σχολείο και την πολιτεία, θα πρέπει να ξεκινήσει από τις οικογένειες και από το ίδιο το άτομο. 
Παιδεία είναι και η γνώση για την επιβίωση. Οι Βεδουΐνοι της ερήμου, οι ινδιάνοι του Αμαζονίου ή της άγριας Δύσης, οι Βουσμάνοι της σαβάνας, οι Ινουίτ στους πάγους, οι Τάταροι της στέπας, όλοι αυτοί είναι άνθρωποι αγράμματοι, αμόρφωτοι, χωρίς εκπαίδευση, χωρίς “κοινωνική μόρφωση” (αφού δεν είναι της δικής μας πιάτσας και κοινωνίας), είναι άνθρωποι με γνώση και παιδεία, πολύ διαφορετική από αυτή που εννοούμε συνήθως, ωστόσο την πιο απαραίτητη από όλες: τη γνώση για επιβίωση! Αυτή η αρχέγονη, πρωταρχική κι όμως η πιο απαραίτητη από όλες τις γνώσεις που δεν διδάσκεται ούτε στα πανεπιστήμια, ούτε όμως και στο πεζοδρόμιο. Να λοιπόν μια ξεχασμένη παράμετρος παιδείας, καθόλου αυτονόητη, κι όμως τόσο σημαντική!
Σημαίνει αυτό επιστροφή στην άγρια ζωή; κάθε άλλο! Στις σύγχρονες ωστόσο συνθήκες θα σήμαινε προσπάθεια για αυτάρκεια, διατροφική, παραγωγική, ενεργειακή. Ένας λαός που δεν είναι αυτάρκης, δεν μπορεί να επιβιώσει ή θα επιβιώσει ως ραγιάς.
Παιδεία είναι και η επί-γνωση της ταπεινότητας. Ένας άνθρωπος όσο μορφωμένος κι αν είναι περιορίζεται από το σωκρατικό “εν οίδα, ότι ουδέν οίδα”, ένα ξέρω ότι τίποτα δεν ξέρω! Αντικρίζοντας την απεραντοσύνη του σύμπαντος, δεν μπορεί παρά να νιώθεις σεμνός και ταπεινός. Όσο και να προχωράμε στις γνώσεις μας, όσο περισσότερα και να μαθαίνουμε, πάντα υπάρχει κάτι επέκεινα, πιο πέρα, πιο ψηλά. Στην πορεία της γνώσης και στην πορεία της ίδιας της ζωής πρέπει αυτό να το έχουμε καλά στο μυαλό μας. Εξάλλου κανείς δεν είναι αιώνιος. Τι αξία έχουν τα χαρτιά και τα πανεπιστήμια αν είναι κάποιος αλαζόνας; αν έχει καβαλήσει το καλάμι επειδή τάχα κατέχει (κάποιες) γνώσεις, όταν δεν κατέχει αυτή τη βασική του γερό-Σωκράτη;
Η παιδεία δεν πρέπει μόνο να ερμηνεύει τον κόσμο, πρέπει και να τον αλλάζει! Ο Κ. Μαρξ έλεγε ότι “οι φιλόσοφοι προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν τον κόσμο, το θέμα είναι να τον αλλάξουμε!”. Το ίδιο ισχύει και για την παιδεία. Η απλή σώρρευση γνώσεων, η παιδεία που περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό της, η παιδεία που μένει έξω από κάθε διαλεκτική, αντιθέσεις, συγκρούσεις, η παιδεία που αποσκοπεί στη στασιμότητα και όχι στην πρόοδο, δεν είναι πραγματική παιδεία. Είναι η παιδεία των απρόσιτων διδασκάλων, των ακατάδεκτων “σοφών” που αναφερθήκαμε πριν, και τους οποίους δεν τους ενδιαφέρει (ούτε και τους συμφέρει) η αλλαγή του κόσμου. Η παιδεία ως έννοια και ως λέξη εμπεριέχει το παίδεμα δηλαδή τον κόπο, και ο κόπος είναι φθορά από τη μια, δημιουργία από την άλλη, είναι κάτι επομένως που ξεφεύγει από τη στασιμότητα και προχωρά μπροστά.
Η παιδεία περνά μέσα από τρεις μεταμορφώσεις: Καμήλα, λιοντάρι, παιδί. Αρχικά η παιδεία είναι όπως η καμήλα, φορτώνεται με γνώσεις, ακούραστα, αδιαμαρτύρητα. Μόλις το φορτίο των γνώσεων γίνει αρκετά μεγάλο έρχεται η δεύτερη μεταμόρφωση: το λιοντάρι! Η παιδεία δηλαδή δεν είναι απλή σώρρευση γνώσεων. Το πνεύμα εξεγείρεται, επαναστατεί, γίνεται δυνατό, γίνεται θηρίο και παλεύει με όπλο τις γνώσεις (που σώρρευσε η ακούραστη καμήλα) για κάτι καλύτερο. Τέλος η παιδεία γίνεται παιδί. Από παίδεμα γίνεται παιχνίδι, ευχαρίστηση, ευτυχία. Ο πνευματικός, πεπαιδευμένος άνθρωπος που έχει φτάσει πλέον σε αυτό το στάδιο, παίζει με τις γνώσεις και με τις λέξεις. Κάνει παιχνίδι. Τις τρεις πνευματικές μεταμορφώσεις τις αναφέρει ο Φ. Νίτσε στο έργο του “τάδε έφη Ζαρατούστρα”.
Η παιδεία είναι αφύπνιση του γένους. Αφού η παιδεία πρέπει να αποσκοπεί στην αλλαγή του κόσμου, πρέπει να εμπεριέχει όχι μόνο την ατομική αλλαγή του καθενός, αλλά και την αλλαγή ολόκληρων λαών. Ειδικότερα μάλιστα αν ένας λαός τελεί υπό σκλαβιά, υπό κατοχή, η παιδεία είναι απαραίτητη και πρέπει να έχει χαρακτηριστικά αφύπνισης, κινητοποίησης, επανάστασης. Ο λαός μας έχει περάσει πολλά δεινά από Οθωμανούς, από ξένους “προστάτες”, Άγγλους, Γάλλους, Ρώσους, Βούλγαρους, Αμερικανούς, Ιταλούς, Βαυαρούς και γενικά Γερμανούς, από βασιλιάδες, δικτάτορες, προδότες πολικούς. Συχνά ο λαός εξεγείρεται απέναντι στην αδικία, την σκλαβιά, την κατοχή (επανάσταση του 21, 3η Σεπτέμβρη 1843, Εξέγερση στο Γουδή 1909, αγροτική εξέγερση στο Κιλελέρ 1910, Κρητικές επαναστάσεις, μακεδονικός αγώνας, Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-13, 2ο κίνημα στο Γουδή 1922, Εθνική αντίσταση, αγώνας Κυπρίων, Αντιδικτατορικός αγώνας).
Τούτο το χώμα που πατάμε κερδήθηκε με αγώνες και αίμα. Προηγήθηκε όμως πάντοτε μια πνευματική αφύπνιση του γένους, του λαού. Οι ακραίες συνθήκες καταπίεσης κάθε λαού στη γη, αναδεικνύουν όχι μόνο ένοπλους αγωνιστές, αλλά και διδάσκαλους που αφυπνίζουν τον κόσμο. Οι διάφοροι πραματευτάδες της κουλτούρας, πληρωμένοι καλαμαράδες, αμπελοφιλόσοφοι τύπου Ράμφου, Μπαμπινιώτη και Βερέμη, βολεμένοι που περιφέρονται σε κανάλια, δεν μπορούν να σηκώσουν το βαρύ φορτίο για την πραγματική διαφώτιση των μαζών. Απαξιούν. Τέτοια παιδεία, όχι δεν χρειαζόμαστε! Τέτοιους καθηγητάδες δεν τους χρειαζόμαστε!
Ευτυχώς όμως, τούτος ο τόπος έχει λαμπρά παραδείγματα αυθεντικών διαφωτιστών και δασκάλων. Ρήγας, Κοραής, Κοσμάς Αιτωλός, Διονύσιος Σολωμός, Ανδρέας Κάλβος, Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Λορέντσος Μαβίλης, Ανδρέας Καρκαβίτσας, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Εμμανουήλ Ροΐδης, Γεώργιος Βιζυινός, Κώστας Κρυστάλλης, Κωστής Παλαμάς, Γεώργιος Δροσίνης, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Ιών Δραγούμης, Αναστάσιος Πηχεών, Περικλής Γιαννόπουλος, Μαρίνος Αντύπας, Γιάννης Κορδάτος, Δημήτρης Γληνός, Μανώλης Τριανταφυλλίδης, Κώστας Βάρναλης, Νίκος Καζαντζάκης, Δημήτρης Μπάτσης, Γιάννης Ρίτσος, Οδυσσέας Ελύτης, Μάνος Χατζηδάκης, Μίκης Θεοδωράκης και πολλοί ακόμη! Η κάθε εποχή αναδεικνύει τους δικούς της δασκάλους του γένους...
Παιδεία είναι να μάθεις να μαθαίνεις. Κάποτε είχε ξεκινήσει ο Αριστοτέλης, ο παμμέγιστος αυτός σοφός της αρχαιότητας, να κάνει μαθήματα στο νεαρό Αλέξανδρο. Μετά από κάποιο καιρό, ο Φίλιππος, ο πατέρας του Αλέξανδρου, θέλησε να μάθει για την πρόοδο του υιού του. Ο Αριστοτέλης του είπε ότι τα πάει πολύ καλά! Άρχισε να ρωτά λοιπόν ο Φίλιππος αν έμαθε τούτο ή εκείνο το μάθημα, αν έμαθε γεωμετρία, αν έμαθε αστρονομία, αν έμαθε γραμματεία. Σε όλα ο Αριστοτέλης απαντούσε αρνητικά! Και τι στο καλό έχει μάθει τότε; (ρώτησε ο Φίλιππος). “'Εμαθε να μαθαίνει” απάντησε ο σοφός Αριστοτέλης.