Ανδρέας Καρκαβίτσας

Γράφει ο Apo

Ανδρέας Καρκαβίτσας (Λεχαινά Ηλείας 12 Μαρτίου 1865- Μαρούσι 24 Οκτωβρίου 1922)

Τον πρωτοδιάβασα όταν ήμουν στην 4η δημοτικού σε ένα σχολικό αναγνωστικό, τότε που ακόμη τα αναγνωστικά είχαν αξιόλογα κείμενα (δεκαετία 80). Εντυπωσιάστηκα από την καθαρή γλώσσα του, τις ζωηρές περιγραφές, τις εικόνες από την ελληνική φύση και τη θάλασσα. Αυτό ήταν! Στην επόμενη έκθεση βιβλίου αγοράσαμε τα άπαντα του Καρκαβίτσα.

Πέρασα πολλές χειμωνιάτικες νύχτες διαβάζοντας τα αριστουργηματικά του διηγήματα, τα οποία πιστεύω ότι ήταν και τα καλύτερα δείγματα γραφής του μεγάλου Έλληνα συγγραφέα. Ο Καρκαβίτσας έγραφε σε μια ωραία, καθαρή δημοτική, της οποίας υπήρξε και ένας από τους σημαντικότερους υποστηρικτές της, όταν ξέσπασε στην Ελλάδα το γλωσσικό ζήτημα.

Από τα έργα του που αγάπησα ήταν τα “λόγια της πλώρης”, διηγήματα της ζωής των θαλασσινών, των ναυτικών, των σφουγγαράδων, πραγματικά, μικρά διαμάντια της νεοελληνικής λογοτεχνίας (όπως π.χ το “Γιούσουρι”, το οποίο πρόσφατα έχει κυκλοφορήσει και σε διασκευή κόμιξ). Άλλο σπουδαίο έργο, αν και όχι ιδιαίτερα γνωστό, είναι “ο Διγενής Ακρίτας”, όπου με τη χαρακτηριστική του πένα, αφηγείται όλο τον ηρωικό βίο του θρυλικού Διγενή, από τη γέννησή του, ως την περίφημη πάλη στα μαρμαρένια αλώνια με τον Χάροντα.

Μείζονα έργα του, νουβέλες, όπως ο Ζητιάνος, ο Αρχαιολόγος, η Λυγερή, τα διάβασα αρκετά αργότερα, όμως ακόμη και σήμερα, επιστρέφω πάντοτε στην καθάρια δύναμη που έχουν τα διηγήματα του Καρκαβίτσα, πολλά από τα οποία γράφτηκαν ειδικά για παιδιά.

Ο Καρκαβίτσας θεωρείται ως ο ένας από τους τρεις μεγάλους μας πεζογράφους ηθογραφίας, μαζί με τον Βιζυηνό και τον Παπαδιαμάντη. Ήταν όμως ο μόνος από τους τρεις που έγραψε στην δημοτική (αν και οι άλλοι δύο προς το τέλος έγραψαν επίσης στη δημοτική). Είναι επιπλέον ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του ελληνικού νατουραλισμού, εμπνεόμενος από την πραγματικότητα, η οποία άλλωστε συχνά ξεπερνά και την πιο τολμηρή φαντασία.

Λίγα λόγια για την ζωή του

Γεννήθηκε στα Λεχαινά της Ηλείας έχοντας 11 αδέρφια, από τα οποία επέζησαν τα 8. Έβγαλε το γυμνάσιο στην Πάτρα, όπου γνωρίστηκε και με τον μεγάλο ποιητή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Αργότερα γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και σπούδασε ιατρός, συνδυάζοντας έτσι τον επιστήμονα και τον λογοτέχνη. Άσκησε την ιατρική από την οποία είχε μια σίγουρη δουλειά κι ένα εισόδημα, ώστε να μπορεί παράλληλα να γράφει.

Μεγάλο του πάθος ήταν τα ταξίδια! Ταξίδευσε σε Ελλάδα και εξωτερικό, πιάνοντας δουλειά σαν γιατρός σε πλοία. Με τον τρόπο αυτό ήρθε από πρώτο χέρι κοντά στη ζωή των ναυτικών και άντλησε υλικό για τα “λόγια της πλώρης”. Από την άλλη ταξίδευσε σε όλη την Ελλάδα (η οποία τότε έφτανε ως την Θεσσαλία) και έμαθε καλά και την ελληνική ύπαιθρο. Έγραψε για τους απλούς ανθρώπους, τους βιοπαλαιστές, υπήρξε όμως σκληρός κριτής απέναντι στον πριμιτιφισμό, στην αμορφωσιά των επαρχιωτών, στους κομπογιαννίτες, κάτι που φαίνεται στο “Ζητιάνο”. Από την άλλη στηλίτευσε στον “Αρχαιολόγο”, τους προγονόπληκτους και όσους ήταν προσκολλημένοι στην αρχαία Ελλάδα, και έμμεσα με αυτό τον τρόπο τους υποστηρικτές της καθαρεύουσας.

Το 1917 μπήκε στο σανατόριο της Πεντέλης, λόγω φυματίωσης, ενώ μετακόμισε πλέον στο Μαρούσι, το οποίο ήταν υποτίθεται κατάλληλο για φυματικούς. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του είχε σύντροφό του τη Δέσποινα Σωτηρίου, την οποία παντρεύτηκε περίπου 10 μέρες πριν το θάνατό του. Τελικά, μόλις λίγες μέρες μετά την μικρασιατική καταστροφή (11-10-1922) επιδεινώθηκε η κατάσταση του και πέθανε απογοητευμένος, από αυτό το δράμα του ελληνισμού.

Λογοτεχνικό έργο

Ο Καρκαβίτσας υπήρξε μάστορας της δημοτικής γλώσσας. Πηγή έμπνευσής του ήταν τα δημοτικά τραγούδια, τα κλέφτικα, η θάλασσα, η ύπαιθρος. Δεν ακολούθησε τον Ψυχάρη στις ακρότητες της γλώσσας, υιοθετώντας ένα καθαρά δικό του ιδίωμα.

Συμμετείχε σε όλες τις σημαντικές προσπάθειες των διανοούμενων της εποχής, σε ότι αφορούσε την πνευματική αναγέννηση και αφύπνιση του λαού μας. Ήταν συνιδρυτής της “λαογραφικής εταιρίας” μαζί με το Νίκο Πολίτη (τον μεγάλο ανθολόγο της δημοτικής μας ποίησης), ενώ ήταν επίσης ιδρυτικό μέλος του “εκπαιδευτικού ομίλου”, μαζί με σπουδαίους και δυναμικούς διανοητές της εποχής όπως το Λ. Μαβίλη, τον Ίωνα Δραγούμη, το Νίκο Καζαντζάκη, το Δημήτρη Γληνό, το Μανόλη Τριανταφυλλίδη (με τη γνωστή γραμματική του) και άλλους. Επίσης ήταν από τους μόνιμους αρθρογράφους στο “Νουμά”, περιοδικό των δημοτικιστών της εποχής, αλλά και στην “Εστία”, το κατεξοχήν λογοτεχνικό έντυπο.

Πολιτική δράση

Το ίδιο του το έργο ήταν μια έντονη πολιτική δράση, σε μια εποχή όπου το γλωσσικό ζήτημα ήταν κυρίαρχο. Η υπεράσπιση και ανάδειξη της δημοτικής γλώσσας δεν ήταν απλά φιλολογικό ζήτημα. Ήταν η υπεράσπιση και ανάδειξη ενός ολόκληρου λαού, ήταν η αυθεντικότητα και η γνησιότητα, αλλά και η ζωντάνια και εξέλιξη της γλώσσας και της πνευματικής δημιουργίας μέσα από αυτή.

Η δημοτική, η γλώσσα των δημοτικών τραγουδιών και του ανώνυμου δημιουργού, είχε ανάγκη από πνευματικούς ανθρώπους, ποιητές, λογοτέχνες, του κύρους του Καρκαβίτσα. Κατηγορήθηκε βεβαίως από τους αντιπάλους του ακόμη και για ανθέλληνας, όταν δημοσίευσε τον “αρχαιολόγο”. Ο Καρκαβίτσας, κάθε άλλο παρά ανθέλληνας ήταν. Είχε συνειδητοποιήσει όμως ότι ο νέος Ελληνισμός δεν μπορεί να στηριχτεί στην άγονη λατρεία του περασμένου μεγαλείου. Όφειλε και μπορούσε, να δημιουργήσει κάτι νέο, χωρίς ωστόσο να απορρίπτει την ιστορία. Εξάλλου, από το έργο του και κυρίως από την διήγηση του Πρόα του Αθηναίου, αλλά και τον Διγενή του, φαίνεται ξεκάθαρα η αγάπη του Καρκαβίτσα για την αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο, χωρίς αυτό όμως να σημαίνει προγονοπληξία.

Επίσης, ως εκφραστής της δημοτικής στην πεζογραφία και ηθογραφία της εποχής, γινόταν ο συνεχιστής μιας μεγάλης παράδοσης που είχε κληρονομήσει το δημοτικό και κλέφτικο τραγούδι, η παραδοσιακή ποίηση, οι θρύλοι των Ελλήνων, τα λαϊκά παραμύθια, και σε τελική ανάλυση ο απλός, καθημερινός λαός της Ελλάδος.

Ο Καρκαβίτσας στηλίτευσε με άρθρα του τους πολιτικάντηδες, τους δημαγωγούς και την ξενοκρατία στην Ελλάδα. Υπήρξε πολέμιος του Δηλιγιάννη και του Τρικούπη. Επιθυμούσε αβασίλευτη δημοκρατία, υποστήριξε αρχικά τον Βενιζέλο, αργότερα όμως όταν διέγνωσε τις παλινωδίες του, δεν δίστασε να εναντιωθεί ακόμη και σε αυτόν, με συνέπεια αρχικά τη φυλάκισή του για λίγους μήνες στη Θεσσαλονίκη, την αναγκαστική αποστράτευσή του (κανονικό ξήλωμα δηλαδή), και τελικά τον κατ' οίκον περιορισμό του στα Λεχαινά αρχικώς, και αργότερα στη Γέρα της Μυτιλήνης. Κάποιοι τον είπαν αναρχικό. Στην πραγματικότητα, παρά τον ορμητικό χαρακτήρα του, ήταν ένας απλός, δημοκράτης, φλογερός Έλληνας, με πίστη στις δυνάμεις του λαού και στην “μεγάλη ιδέα”.

Έλαβε μέρος στην εξέγερση της Κρήτης (1897), στο εκστρατευτικό σώμα που στάλθηκε στη Θεσσαλία, στο κίνημα στο Γουδί (ή Γουδή) ως ενεργό μέλος του στρατιωτικού συνδέσμου (1909) που άλλαξε την πολιτική κατάσταση στον τόπο και οδήγησε στην άνοδο του Βενιζέλου τελικά. Επίσης έλαβε μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους (1912-13). Ενώ αρχικά είχε στηρίξει τον Βενιζέλο, πιστεύοντας ότι ερχόταν να αλλάξει τα πράγματα, δεν δίστασε να αντιδράσει στο κίνημα εθνικής άμυνας, μια αντιδημοκρατική, παραστρατιωτική προσπάθεια βενιζελικών σε συνεργασία με τους Άγγλους και τους Γάλλους (ξενοκρατία). Αυτό βεβαίως τον έθεσε σε περιορισμό και μαρασμό.

Στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής, ο ελληνισμός ζει μια έντονα ταραχώδη περίοδο. Η εποχή του Καρκαβίτσα είναι η εποχή της πτώχευσης και του διεθνούς οικονομικού ελέγχου, η εποχή πλήρους απαξίωσης των πολιτικών και του παλατιού, η εποχή όπου ο λαός ζητά διέξοδο και εκτοπισμό της ξενοκρατίας και της φαυλοκρατίας. Το σκηνικό αρχίζει να ανατρέπεται με την εξέγερση της Κρήτης και το κίνημα στο Γουδί το 1909. Ο Βενιζέλος είναι ο νέος εκφραστής, ο ηγέτης που τόσο αναζητούσαν οι Έλληνες εκείνη την εποχή. Μετά τη νικηφόρα πορεία των βαλκανικών αγώνων όμως, η τραγωδία επιστρέφει. Το παλάτι και η ξενοκρατία, (παρά τις αρχικές δημαγωγίες του Βενιζέλου) καλά κρατούν, ξεσπά ο εθνικός διχασμός, και τελικά επέρχεται ένα από τα μεγαλύτερα δράματα, η μικρασιατική καταστροφή, οριστική ταφόπλακα στην περίφημη “μεγάλη ιδέα”, στην οποία τόσο πίστεψε ο Καρκαβίτσας και πολλοί άλλοι. Παρά τις ήττες και την απογοήτευση, ο συγγραφέας από τα Λεχαινά ήταν πάντα εκεί, μαχόμενος, στα κινήματα, στους αγώνες, ακόμη και στο μέτωπο.

Συγγραφέας, λογοτέχνης, άνθρωπος των γραμμάτων, αλλά συνάμα πολύ απλός, παιδαγωγός, μα και έντονα πολιτικοποιημένος, παρών σε όλες τις μεγάλες εξελίξεις της εποχής του. Με τα έργα του και την πολιτική του δράση, δεν θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί ότι ο Καρκαβίτσας ήταν ένας “δάσκαλος του γένους”.

Πέθανε σαν σήμερα 24 Οκτώβρη, μα θα ζει για πάντα μέσα από το έργο του

Υ.Γ. Στον παραλογισμό που ζούμε σήμερα, γκρεμίστηκε το πατρικό σπίτι του Καρκαβίτσα στα Λεχαινά, το καλοκαίρι του 2011. Το σπιτάκι που άντεξε πάνω από έναν αιώνα τώρα, έμελλε να γκρεμιστεί (ως αυθαίρετο!) στην εποχή της κρίσης και των μνημονίων. 

πηγές
1. άπαντα Ανδρέα Καρκαβίτσα, επιμέλεια Γ. Βαλέτας, εκδόσεις Γιοβάνη
2. ελληνική wikipedia
3. εγκυκλοπαίδειες: Πάπυρος Λαρούς Britanica, Ελευθερουδάκη, Ήλιος